MATEUSZ BOGDZIŃSKI
O filmie – Wojciech Jerzy Has

Kino Hasa można nazwać „kinem obfitości”, zarówno w warstwie narracyjnej oraz wizualnej. Artysta uwielbiał konstruować wielowątkowe opowieści, pełne skrótów czasowych, subiektywnych perspektyw bohaterów oraz symboli.

 

„Uważam, że filmów nie robi się tylko dlatego, że się posiada uprawnienia reżysera. Nie chcę robić rzeczy, jakie w danych okolicznościach mają szansę realizacji. Nie chcę poruszać spraw, które można czy trzeba poruszyć, tylko te, którymi żyję, o których rozmyślam. Podziwiam tych reżyserów, którzy wyczuwają temat, aktualność, zainteresowanie sprawą. Podziwiam, ale nie mam zamiaru ich naśladować”

     Wojciech Jerzy Has

 

 

Wojciech Jerzy Has to postać wyjątkowa w historii polskiego filmu. Niewiele jest bowiem osób w rodzimej kinematografii, które tak konsekwentnie oraz świadomie podążały obraną przez siebie drogą artystyczną. Jego filmy stanowią fascynujący zapis świadomości artysty, który tworzy odrębną rzeczywistość, rozbudowuje oraz udoskonala swoją wizję w każdym kolejnym dziele. Reżyser nieustannie poszukiwał nowych środków, aby jak najdokładniej wyrażać samego siebie. Potrzeba manifestacji własnej indywidualności jest rdzeniem sztuki, którą tworzył Has. Między innymi z tego powodu został okrzyknięty przez znawców kina mianem „poety ekranu”.    

Wyjątkowość dzieł Hasa wynika z połączenia jego cech osobowości, indywidualnego postrzegania świata oraz roli, którą przypisywał filmowi w procesie przedstawiania oraz rozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Bez wątpienia kluczowym elementem w kształtowaniu się późniejszego stylu reżysera była jego fascynacja sztukami plastycznymi, szczególnie malarstwem, które studiował. Wpłynęły one nie tylko na jego późniejszy warsztat artystyczny, ale również na charakterystyczny sposób przedstawiania rzeczywistości. Obcowanie z malarstwem umożliwiało mu odkrywanie oraz tworzenie wizualnych ekwiwalentów stanów emocjonalnych, myśli oraz idei. Hasowi zawsze bliżej było bowiem do intuicyjnego, pozaracjonalnego rozumienia świata. Artysta pragnął przedstawić to, co na pierwszy rzut oka jest ukryte przed człowiekiem. Według niego prawda objawia się tylko w przebłysku, widmie pewnych zdarzeń oraz zachowań, które zawierają w sobie wiedzę o świecie oraz nas samych. Zaszyfrowany przekaz należy nie tylko zauważyć, ale również pojąć, doświadczyć. Zrozumienie pojawia się bowiem w określonej jednostce czasu oraz w określonym stanie świadomości. Uchwycenie tego momentu stanowiło dla reżysera cel nadrzędny jego sztuki. Z kolei film okazał się dla niego idealnym medium, ponieważ umożliwiał swobodne operowanie czasem.

Sposób spostrzegania rzeczywistości silnie odbijał się w doborze tematów jego filmów. Has był osobą, która nie tolerowała komercji, oportunizmu oraz ustępstw. Zawsze był wierny swoim intelektualnym inspiracją. Kręcił wyłącznie filmy, w których „mogłaby się wyrazić summa jego przemyśleń, doświadczeń, możliwości.” W związku z tym bardzo staranie dobierał tematykę swoich obrazów. Interesował go przede wszystkim ludzka psychika – jej uwarunkowania, sposób interpretowania oraz przetwarzania rzeczywistości, jej asymilowanie oraz znajdowania w niej sensu. Ponadto ciekawiły go uniwersalne zagadnienia dotyczące ludzkiego życia. Czas okazał się tematem, który łączył w sobie jego zainteresowania. Jego filmy starały się uchwycić niejednoznaczność, nieuchwytność tego zjawiska. Fascynował go zarówno czas sam w sobie, jego natura oraz charakterystyka, a także czas w wymiarze psychologicznym. Czas zawiera w sobie bowiem subiektywny aspekt, który objawia się różnym odczuwaniu upływu czasu oraz spostrzeganiu jego wpływu na psychikę. Jednocześnie posiada uniwersalny pierwiastek, ponieważ stanowi jeden z podstawowych mechanizmów organizujących rzeczywistość. Dzięki niemu możemy odbierać zdarzenia w kategorii „przyczyny-skutku”. Czas stanowi prawo, któremu podlegają wszystkie istoty.

Według Hasa uniwersalny aspekt czasu ma dwojakie konsekwencję dla psychiki. Po pierwsze w pewnym stopniu ujednolica ludzkie doświadczenia. Wszyscy zmagamy się bowiem z pewnymi dylematami, które niejako wypływają z natury czasu. Przemijanie, powtarzalność ludzkich losów, poczucie kruchości ludzkiej egzystencji oraz wynikająca z niej świadomość ograniczeń człowieka wywołują w nas pewne stany psychologiczne, które są wspólne dla ludzi z różnych epok oraz kultur. W całym bogactwie przejawów ludzkiej egzystencji, każdy z nas powtarza jednak losy innych ludzi. Bezbronność człowieka wobec czasu porusza „Rękopis znaleziony w Saragossie”, który ukazuje, że losy ludzi powtarzają się oraz przeplatają ze sobą, tworząc rzeczywistość, w której ludzkie działania stanowią swoistą próbę przezwyciężenia prawideł rządzących światem. Filmy Hasa ukazują postawy oraz zachowania wobec tragiczności naszego położenia. Po drugie wspólne doświadczenia wobec czasu, uzupełnia jednakowa dla wszystkich ludzi konstrukcja psychiczna, która dostosowana jest do funkcjonowania w kategoriach czasowych. Umysłową konsekwencją istnienia czasu jest bowiem pamięć. Jej związek z czasem fascynował Hasa, ponieważ odpowiada za organizowanie doświadczeń, nadawanie sensu następującym po sobie zdarzeniom, a także wpływa na sposób antycypowania przyszłych. Nasze wspomnienia wypływają zatem na nasze odbieranie rzeczywistości oraz podejmowane decyzje. Pamięć leży również u podstawy skomplikowanego konstrukt jakim jest tożsamość. Reżyser w swoim  filmie „Jak być kochaną” za pomocą stylu narracji oraz montażu, ukazuje zasady, którymi rządzi się funkcjonowanie pamięci. Główna bohaterka wspominając swoje życie, stara się zrozumieć istotę swojej tożsamości, która kształtowała się w obliczu traumatycznych wydarzeń wojennych. Paradoksalnie poprzez analizę indywidualnego sposobu spostrzegania oraz doświadczania, próbuje uchwycić uniwersalne właściwości psychiki. Twórczość Hasa stanowi zatem studium nad istotą czasu, która jest punktem wyjścia do rozważań o pamięci, będącej rdzeniem ludzkiej psychiki.

Konsekwencja reżysera objawiała się również w wyborze środków artystycznych, które stosował w swoich filmach. Dla Hasa w kinie najważniejsza była wizja. Podporządkowywał jej każdy, nawet najmniejszy detal oraz szczegół. Tworzył filmy, które były spójne w swojej poetyce, jednocześnie zostając odrębne w stosunku do innych autorów. Jego kino miało być w pewnym sensie odrealnione, trudne do zdefiniowania, podobnie jak tematyka, którą poruszał. Umiejętnie balansował pomiędzy realizmem a fantazją, kreując światy rządzące się własnymi prawami, niepojęte w swojej naturze dla człowieka. Osnute były oniryczną atmosferę, którą budował poprzez umowność przestrzeni oraz czasu.

Kino Hasa można nazwać „kinem obfitości”, zarówno w warstwie narracyjnej oraz wizualnej. Artysta uwielbiał konstruować wielowątkowe opowieści, pełne skrótów czasowych, subiektywnych perspektyw bohaterów oraz symboli. Dzięki temu jego dzieła zyskują pewną niejednoznaczność, naturalnie wywołując refleksję nad obrazem oraz pobudzając wyobraźnię do poszukiwania znaczeń. Bogactwu fabularnemu towarzyszyła również „obfitość” w warstwie wizualnej. Has charakteryzował się fascynacją w stosunku do przedmiotów. Kadry z jego filmów przypominają obrazy przedstawiające „martwą naturę”, co po raz kolejny wskazuje na jego zamiłowanie do malarstwa. Umieszczał w nich dużą ilość rekwizytów, które w pewien sposób miały definiować bohatera, a także ukazywać jego historię oraz stan psychiczny. Ponadto przestrzeń oraz przedmioty otaczające bohatera miały za zadanie budować jego profil psychologiczny, również poprzez sposób, w jaki postać odnosi się do danych rzeczy. Reżyser dążył do subiektywizacji przedstawionej rzeczywistości, dlatego przedstawiał aktualny stan ludzkiej świadomości w obliczu pewnych sytuacji, dylematów. Pozwalało to na jednoczesne przedstawienie indywidualnej perspektywy bohater, która budowała emocjonalny stosunek widza do postaci, a także na zobrazowanie mechanizmów psychologicznych wpływającymi na percepcję oraz zachowanie. Ponadto bardzo często konstruował sceny tak, aby przeplatały się w nich dźwięk, muzyka, efekty wizualne oraz słowa. Hasowi zależało bowiem na tworzeniu światów, które w zupełności angażowałyby widza. Owa synestezja powodowała, że jego filmy doświadcza się oraz odbiera wieloma zmysłami, przeczuwając jednocześnie w podświadomy sposób, jakie treści oraz idee kryją się sensualną fasadą filmu. 

Kino Hasa fascynuje, pomimo upływu czasu. Czas, który stanowił główny temat jego filmów, nie wpłynął na aktualność jego dzieł. Obrazy reżysera pozostają fascynujące, ponieważ pokazują inne, wspaniałe światy, w których mimo wszystko losy bohaterów oraz ich dylematy są nam bliskie. Oczarowują swoich rozmachem, precyzją, dojrzałością oraz świadomością wykorzystanej formy. Swoim artyzmem przykuwają uwagę nowych pokoleń ukazując jednocześnie, że polskie kina posiada w sobie ogromny potencjał i nadal ma wiele do zaoferowania widzowi.

 

BIBLIOGRAFIA

Grodź I. (2008). Zaszyfrowane w obrazie. O filmach Wojciecha Jerzego Hasa. Gdańsk: Wydawnictwo „słowa/obraz terytoria”.
Has. W. (w rozmowie z Lesławem Bajerem), Dlaczego Pan milczy?, Kino 1981, nr 4, s. 4 – 7.
Has. W. (w rozmowie z Piotrem Jaworskim), Maszynopis znaleziony w Krakowie, Kwartalnik filmowy 2003, nr 43, s. 136 – 138.
Maron M. (2010). Problem czasu w filmach Wojciecha Jerzego Hasa. [w:] Maron M. Dramat czasu i wyobraźni, Filmy Wojciecha J. Hasa. Kraków: Wydawnictwo Universitas.

Czytaj także: Różewicz, Różewicz, Różewicz